ÇATI İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Çatı konusunun açıklanmasında karşılaşılan önemli bir sorun, çatılar ve çatılara ilişkin tüm sistem ile alt sistemlerin açıklanabilmesi için çatılara ilişkin temel kavramların önceden verilmesi gereğidir. Ancak, herhangi bir şey açıklanmadan çatıya ilişkin kavramlardan söz edilmesi bir paradoks olarak nitelenebilir. Aksine, böyle yapılmayıp da her konu içinde ilgili kavramlar açıklandığı takdirde; bu kez de, çatılardan söz etmek, kavramlar açıklanmadığı için yeterli olmamakta; bu durum ise, bir anlamda kargaşaya neden olabilmekte dir. Bu iki yönlü karmaşayı gidermek amacıyla çatılara ait bilgi edinmenin başlangıcı olan bu bölümde çatılarla ilgili temel kavramların ayrıntıya girilmeksizin açıklanması uygun bulunmuştur. Bu bağlamda yapılan açıklamalar aşağıda yer almaktadır. 

ÇATI ELEMANLARI

 Kaplama Altı Tahtası : Eğimli çatılarda, çatı kaplamasının altında yer alan ve kaplamanın oturtulduğu tahtadır. Bu tahta kaplama, kendisine dik doğrultudaki mertekler üzerine oturtulur, kalınlığı 2,0-2,5 cm; genişliği de yaklaşık 20 cm'dir. Kaplama tahtaları 50 cm eksen aralıklı olarak tespit edilmiş ve eğilmeye çalışan mertekler üzerine tespit edilirler.

 Mertek : Eğimli çatılarda kaplama altı tahtasının üzerine oturduğu ve yaklaşık 50 cm eksen aralıklı olarak aşıklara oturan örtü konstrüksiyonuna ait çatı elemanıdır. Mertekler, ampirik kabullere göre 2,75-3,00 m açıklıkta mesnetlendirilerek eğilmeye çalışırlar ve kesitleri 5/10 – 6/12 cm'dir.

 Aşık : Merteklerin üzerine oturtulduğu çatı konstrüksiyon elemanıdır. Aşıklar, merteklerin yüklerini eğilmeye çalışarak oturtma çatılarda dikmelere, asma çatılarda babalara iletirler. Ampirik kabullere göre aşıkların kesiti 10/10 – 12/14 – 12/16 cm'dir ve 3,75-4,00 m'de bir dikme ya da babaya oturtulurlar.

 Baba : Asma makaslarda üzerine oturan aşığın yükünü yanlamalarla gergiye ileten, gerginin asıldığı ve çekmeye çalışan makas elemanıdır. Babanın kesiti kare ya da kareye yakın dikdörtgen olabilir.

 Yanlama (Makas Kirişi) : Bir çatı makasında babanın yüklerini yanlardaki mesnetlere ileten iki eğik basınç çubuğundan her birisidir. Yanlama, basınca çalıştığı için, kare ya da kareye yakın kesitte olmalıdır. 10/10 – 12/12 – 12/16 cm gibi kesitlerde olabilen yanlamalar, çit ya da tek olarak tasarlanabilir.

 Gergi : Asma makaslarda yanlamalardan gelen basınç kuvvetlerinin etkisiyle çekmeye çalışan ve makasın açılmasını önleyen makas konstrüksiyon elemanıdır. Makasın sistemine göre gergi tek ya da çift olabilir. 

 Diyagonal : Üç babalı asma bir makasta ortadaki baba ile diğer iki baba arasında eğik olarak bulunan makas elemanıdır. Böyle bir makasta diyagonal basınca çalışır ve kesiti yanlama ile aynıdır.

 Kuşaklama : Aşıklara dik doğrultuda ve bir dikmenin iki yanında bulunarak merteklere kadar uzanan stabilite elemanıdır. Kuşaklama, dikme ve aşık birbirlerine küçük boyutlu geçmelerle geçirilir. Kalkan duvarı tarafında tek taraflı yapılan kuşaklamanın kesiti 4/12 – 4/15 cm'dir. 

 Göğüsleme : Aşık ve dikme (baba) düzleminin yanal hareket yapmasını engelleyen stabilite elemanıdır Aşık ve dikme arasına 45 derece açıyla tespit edilen göğüsleme, kalkan duvarı tarafında tek taraflı yapılır ve alt tarafı dikmenin altı ile aynı yastığa oturtulur; aşık ile olan açısı da 45°'den büyük olur.

 Mahya : Beşik örtüsü ve kırma (mansard) çatılarda eğik çatı yüzeylerinin yatay bir doğru boyunca kesiştiği ara kesittir. 

 Mahya Aşığı : Mahyada merteklerin üzerine oturtulduğu konstrüksiyon elemanı dır.

 Konstrüktif Aşık : Mahyanın en çok 75 cm paralelinde yer alan bir aşık olması durumunda, mertekler konsol çalışabileceğinden, yalnızca mertekleri birbirine bağlamak amacıyla merteklerin altlarına yerleştirilen ve bir dikmeye gerek göstermeyen mahyadır. 

 Ara Aşık : Mahya aşığı ile damlalık aşığı arasında kalan diğer aşıklardır.

 Damlalık Aşığı : Binanın dış duvarı hizasındaki en alt kottaki aşıktır.

 Eğik Mahya : Kırma ve mansard çatılarda çatı yüzeylerinin 45° açılarla kesiştiği ara kesitlere yerleştirilen ve merteklerin üst yüzleri ile aynı düzeyde bulunan iri bir mertek konumundaki konstrüksiyon elemanıdır. Eğik mahyanın üzerine kiremit örtülü çatılarda mahya kiremiti kaplanır. 

 Eğik Dere : Kırma çatılarda çatı yüzeylerinin 45° açılarla kesiştiği ancak sırt değil, dere oluşturduğu ara kesitlere yerleştirilen ve merteklerin üst yüzleri ile aynı düzeyde bulunan iri bir mertek konumundaki konstrüksiyon elemanıdır. Eğik dereden su-yun akması için, çinko vb. malzeme ile üzeri kaplanır. 

 Kalkan Duvarı : Tek yüzeyli ve beşik örtüsü çatılarda mahyaya dik doğrultuda çatının iki yanında bulunan, genelde tek yüzeyli çatılar için dik üçgen; beşik örtüsü çatılar için ise ikizkenar üçgen şeklindeki duvardır.

 Saçak : Çatılarda, çatı yüzeyinin binanın dışına taşan bölümüdür, Saçak eğimli olabileceği gibi, artı yatay da olabilir. Normal saçak genişliği 75-100 cm'dir; daha geniş saçaklar payanda ile desteklenir. 

 Kasnak : Ahşap çatılarda bacaların etrafında mertekler ve onlara dik kısa mertekler ile kaplama altı tahtalarının oturtulması için yapılan çerçevedir. Bacanın çatıyı deldiği yerde baca etrafına kasnak yapılır.

 Eğim Betonu : Düz damlarda yağış sularının su giderlerine akabilmesi için taşıyıcı döşeme üzerine %0,5-1,0 eğimle dökülen ve minimum kalınlığı 2,5 cm ve çimento dozajı 400-450 kg/ım3 olan çimento şaptır

 Buhar Kesici : Genelde polimer ya da bitümlü malzemeden üretilen su ve buharı geçirmeyen membran malzemedir. Teras çatılarda iç mekandan gelen su buharının açık gözenekli ısı tutucuya ulaşmasını ve ısı tutucunun ıslanmasını engeller.

 Buhar Dengeci : Teras çatılarda taşıyıcı döşeme altından gelen su buharının ısı tutucuya ulaşarak onu ıslatmasını engellemek üzere buhar kesici altında onunla birlikte kullanılan ve buharın buhar kesiciye her noktada eşit basınçla ulaşması için düzenli delikleri bulunan membran örtüdür.

 Isı Tutucu : Herhangi bir mekandaki ısı enerjisinin bu mekanın dışına akışını azaltmak amacıyla kullanılan ve içinde hareketsiz hava bulunduran organik ya da inorganik malzemedir. Teras çatılarda çatı üzerinde gezilebilme söz konusu olduğundan, basınç dayanımı yüksek ısı tutucular kullanılır.

 Su Yalıtım Membranı : Çatı, temel ve zemine temas eden dış duvarlarda suyun yapı elemanına girmesini önlemek amacıyla polimer-kopolimer ve bitümlü malzemelerden üretilen su geçirimsiz yalıtım malzemesidir. 

 Koruma Betonu : Darbe, radyasyon, mekanik aşınma gibi etmenlere karşı korunması gereken ısı tutucu, su yalıtım membranı vb. malzemeleri korumak üzere 400-450 kg/m3 çimento dozajlı 2,5-4,0 cm kalınlıkta çimento şaptır.

 Tespit Harcı : Rijit kaplama malzemelerini duvar ve döşeme gibi rijit bir zemine tespit etmek amacıyla 400-450kg/m3 çimento dozajıyla yapılan 2,5-3,0 cm kalınlıktaki harçtır.
Çatı Döşeme Kaplaması: Üzerinde gezilebilir teras çatılarda en üstteki dış etkilere açık kaplamadır. Bu kaplamaların çimento harcıyla tespit edilenleri olduğu gibi, plastik takozlar üzerine oturtularak eğilmeye çalıştırılan türleri de vardır. 

ÇATI ÇEŞİTLERİ

 Teras Çatı : Teras çatılarda su yalıtım katmanının ısı tutucunun altında olduğu sıcak çatı türüdür. Teras çatıda ısı tutucunun al-tında olan su yalıtım katmanı klasik düz çatılarda ısı tutucunun üstündedir. Teras çatının oluşturulabilmesi için kapalı gözenekli ve suda ıslanmayan ekstrüde polistren malzemenin ortaya çıkması gerekmiştir.

 Soğuk Çatı : Eğimli ya da az eğimli bir çatıda örtü konstrüksiyonu ile taşıyıcı konstrüksiyon arasında havalandırmayı sağlayan bir hava yastığının bulunduğu iki katmanlı bir çatı türüdür. Bu çatıda alttan gelen su buharı döşeme ve ısı tutucuyu geçerek hava yastığı yoluyla dışarı atılır ve buhar kesici gerekmez. 

 Sıcak Çatı : Çatıyı oluşturan tüm katmanların belirli bir sıra ile sıralandıkları bu tür çatıda, taşıyıcı, koruyucu katmanlar, arasında bir hava yastığı olmaksızın tek bir kabuk halinde oluşturulur.

 Hava Yastığı : Özellikle soğuk çatılarda taşıyıcı konstrüksiyon ile örtü konstrüksiyonu arasında bulunan ve alttan gelen su buharının dışarı atılmasına olanak veren katmandır. 

 Bırakma Kirişi : Soğuk bir çatıda, üzerine mesnetten en fazla 1,0 m uzaklıkta dikme oturtulan ve eğilmeye çalışan kiriştir. Bırakma kirişi bir makasın öğesi değildir.

 Tek Yüzeyli Çatı : Yüzeyi tek bir eğik düzlemden oluşan çatı şeklidir. 

 Beşik Örtüsü Çatı : İki eğik düzlemin bir mahyada ara kesit olarak kesiştikleri çatı biçimidir. Mahya, genelde yatay olur. Çatı, mahyaya dik doğrultuda iki kalkan duvarı ile sonuçlanır. 

 Kırma Çatı : Kare ya da dikdörtgen planlı bir binada, aynı eğimde dört eğik çatı yüzeyinden oluşan ve bu çatı yüzeylerinin bir biri ile 45°Ilik açılarla kesiştiği, çepeçevre olukları aynı kota olan çatı şeklidir. 

 Mansard Çatı : Kırma çatı benzeri ancak, her çatı yüzeyi farklı eğimde iki ayrı yüzeyden oluşan ve böylece çatı arasını kullanma olanağı sağlayan çatı şeklidir.

 Tonoz Çatı : Yatık, yarı silindir biçimli bir kemerin ötelenmesi ile elde edilen çatı biçimidir.

 Kubbe Çatı : Dörtte bir dairenin düşey yarı çapı etrafında 360° döndürülmesi ile oluşan yarım küre biçimli çatı şeklidir.

 Şed Çatı : Testere dişi şeklinde düşey ve eğik yüzeylerin yatay ara kesitler yaparak oluşturduğu çatı şeklidir. Büyük alanların ışık sağlanarak örtülmesinde kullanılır.

 Külah Çatı : Silindir, kare ve çokgen prizma biçimindeki kule ve minarelerin çatı şeklidir.